کودکان امروزی نسبت به بچه‌های نسل قبل، اوقات بیشتری را به‌دوراز نظارت مستقیم والدین سپری می‌کنند. برای مثال ممکن است به دلیل اشتغال مادر، کودک برای ساعاتی از روز به شخص دیگری سپرده شود یا اوقات زیادی را در کلاس‌های فوق‌برنامه، اردوها و غیره بگذراند. از طرفی هم به دلیل گستردگی استفاده از فضای مجازی گهگاه خبرهایی در مورد سوءاستفاده جنسی از کودکان منتشر می‌شود که با وجود ناراحتی و نگرانی حاصل شده، در آگاه کردن والدین می تواند تاثیر داشته باشد.
به همین دلیل این سؤال همچنان برای خیلی از خانواده‌ها مطرح است که خود- مراقبتی جنسی در کودکان چیست؟ یا به کودکان در سنین مختلف چگونه مراقبت از نقاط حساس بدن را آموزش دهیم؟
 

برای پاسخ به این سؤال ها "تبیان" با دکتر افروز افشاری، روانشناس و عضو هیئت‌علمی دانشگاه الزهرا به گفتگو پرداخته است.

 خود مراقبتی جنسی در کودکان چیست؟
خود-مراقبتی جنسی به این اشاره دارد که یک کودک یا یک بزرگ‌سال، بتواند در برابر خطراتی که می‌توانند به لحاظ جنسی برای او تهدید آمیز باشد از خودش محافظت کند. این نوع از خود-مراقبتی ریشه در تربیت جنسی صحیح دارد و قاعدتاً اولین جایی که می‌تواند بچه‌ها را در برابر خطرات احتمالی ایمن کند، خانواده است. بنابراین خانواده‌ای که بتواند به لحاظ جنسی بچه را درست تربیت کند، می‌تواند پایه‌یک رفتار صحیح به لحاظ خود-مراقبتی جنسی را در او رشد بدهد.

 با این تعریف از خود مراقبتی، تربیت جنسی که باید از خانواده شروع شود چگونه است؟ و والدین برای یاد دادن آن به فرزند خود باید چه شیوه هایی را به کار ببرند؟
تربیت جنسی، تربیتی است که پدر و مادر می‌توانند از ابتدای کودکی، حتی از زیر دوسالگی فرزند، با آموزش‌هایشان و رفتارهایشان با همدیگر و با کودکشان در ارتباط با موضوعات جنسی آن را پایه‌گذاری کنند. این تربیت و اطلاع‌رسانی درست بایستی با توجه به مرحله تحول فکری کودک، بر اساس نیازها و سطح فهم کودک از سوی والدین ادامه پیدا کند.

خیلی از این اطلاع‌رسانی‌ها می‌توانند از طریق یادگیری مشاهده‌ای یا یادگیری‌های کلامی صورت بگیرند. یادگیری مشاهده‌ای مثل دیدن رفتار صحیح خودِ والدین با همدیگر و یا با کودک، که می‌تواند این آگاهی را به بچه بدهد که یک برخی از نواحی بدن خصوصی هستند و کسی حق ندارد به آن‌ها دست بزند یا آن‌ها را ببیند (به‌جز در مواردی مثل معاینه توسط پزشک و یا تا قبل از سه‌سالگی که بچه نمی‌تواند خودش را حمام کند و مادر به دختر و پدر به پسر در حمام کمک می‌کند) و من باید نسبت به این نواحی  حیا داشته باشم.

در مورد بچه‌های کمتر از سه سال هم می‌توان با راهکارهایی مانند استفاده از کلمات صحیح برای اسم بردن از نواحی بدن کودک، رعایت حیا در پوشش خودمان، حفظ حریم خصوصی به‌عنوان پدر و مادر و عدم ایجاد حساسیت و یا احساس خاصی نسبت به برخی از مناطق بدن او به‌خصوص درزمانی که بچه‌ها نسبت به اندام‌های جنسی کنجکاوی پیدا می‌کنند به تربیت جنسی صحیح کودک کمک کرد.

وقتی بعضی خبرها در جامعه می‌پیچد و بحث از خود-مراقبتی جنسی پیش می‌آید، والدینی که نتوانند آگاهی خودشان را بالا ببرند و آرامش خودشان را حفظ کنند، یا خودشان گرفتار نگرانی شدیدی می‌شوند و یا برای کودک محدودیت زیادی ایجاد می‌کنند. درنتیجه بهترین راه آن است که اولاً والدین اطلاعات درست را از منابع علمی صحیح اخذ کنند و دوم اینکه اجازه بدهند که بچه هم در سایه آرامش، آن اطلاعات را از خود آن‌ها بگیرد تا کنجکاوی او از یک منبع صحیح و سالم تأمین بشود.

 وقتی‌که بچه‌ها بزرگ‌تر می‌شوند کنجکاوی‌های بیشتری هم درزمینهٔ جنسی برایشان  پیش می آید ازجمله دکتر بازی‌هایی که می‌کنند در همین زمینه است. در سنین بالاتر خانواده‌ها چطور می‌توانند پاسخگوی این سؤالات فرزندشان باشند و اینکه وقتی کودک چنین کنجکاوی‌هایی را در عمل نشان می‌دهد، مثلاً نسبت به تفاوت اندام جنسی خودش با یک کودک از جنس مخالف سؤال می‌پرسد، خانواده‌ها چگونه باید رفتار کنند؟
بچه‌ها بر اساس سطح تحول فکری و شناختی‌شان، سطح هوششان، محیط و آموزش‌های خانوادگی‌شان و حتی طبقه اجتماعی- فرهنگی‌شان ممکن است نیازهای خاص و متفاوتی در این زمینه داشته باشند. بنابراین برای اینکه بگوییم با همه بچه‌ها باید چطور رفتار کرد فرمول واحدی نداریم.

برای پاسخ به سؤالات بچه‌ها درزمینهٔ جنسی هم باز توجه به خصوصیات منحصربه‌فرد هر کودک مهم است، ضمن اینکه خوب است وقتی بچه سؤالی می‌پرسد قبل از هر چیز، از او بپرسیم «تو چی  می دونی؟».

به‌طور کلی‌تر تا سن قبل از نوجوانی اگر کودک درزمینهٔ اندام جنسی سؤالی پرسید به توضیح درباره کارکرد اندام‌ها اکتفا می‌کنیم و به‌هیچ‌وجه در مورد لذات مربوط به آن‌ها صحبت نمی‌کنیم، همچنین می‌توانیم در مورد سؤالاتی که مربوط به چگونگی به وجود آمدن فرزند می‌شوند از مثال‌هایی مربوط به تولیدمثل گل و گیاه، مثلاً قصه گرده گل‌هایی که روی گل می‌نشینند و آن را تبدیل به میوه می‌کنند، یعنی مثال‌هایی ساده و ملموس، استفاده کنیم. نکته مهم این است که در این مورد به بچه‌ها دروغ نگوییم و از اصطلاحات نادرست هم استفاده نکنیم.

 مسئله ای که امروزه خانواده ها با آن مواجه هستند، در دسترس بودن وسایل ارتباطی مثل موبایل و اینترنت و غیره برای بچه‌ها است. خانواده‌ها در این شرایط چگونه می‌توانند رفتار کنند که هم بچه‌ها نسبت به فنّاوری روز ناآگاه نمانند و هم خطری درزمینهٔ آزارهای جنسی مانند دیدن صحنه‌های جنسی متوجهشان  نشود؟
بازهم پایه آن به سال‌های قبل برمی‌گردد به‌خصوص به توافق والدین سر مسائل تربیتی و قانونمندی در مورداستفاده از این وسایل، مثلاً اینکه اجازه استفاده نامحدود و بدون نظارت از وسایل ارتباطی به بچه داده نشود و اینکه به او این آگاهی را بدهیم که اگر هر چیزی باعث شد که احساس بدی پیدا کند به پدرو مادرش اطلاع دهد چرا که آنها می توانند کمکش کنند. باید یادمان باشد که بچه ها با بزرگ تر شدن، مستقل‌تر می‌شوند و بچه‌ای که مستقل می‌شود اگر آگاهی لازم و کافی را داشته باشد می‌تواند در هر موقعیتی از خودش مراقبت کند.