آیا کودک شما لجباز و آشفته به نظر می‌رسد، آیا هر زمان که به مدرسه او مراجعه می‌کنید با انبوهی از شکایات همکلاسی‌ها، معلم و کادر اجرایی مدرسه مواجه می‌شوید و گاهی آرزو می‌کنید، ای کاش معجزه‌ای اتفاق بیافتد و تمام مشکلات فرزندتان از بین برود و مثل همکلاسی‌هایش کمی آرام و همراه شود. بسیاری از والدین دیگر نیز مثل شما در ارتباط با فرزند بیش فعالشان دچار مشکل هستند. ما در این مقاله به شما کمک می‌کنیم تا با این اختلال بیشتر آشنا شوید. بتوانید دنیای کودکتان را بهتر درک کنید و کارهای عملی برای کم و بر طرف شدن علائم آن انجام دهید.

بیش فعالی کودکان (ADHD) چیست؟

اختلال بیش فعالی کودک شایع‌ترین اختلال سلامت روان کودکان دبستانی است که شیوع آن بین 5 تا 11 درصد است. وجود علائم بیش فعالی در مدرسه و منزل آسیب‌های جبران ناپذیری به شخصیت کودک می‌زند؛ همچنین در صورت درمان نشدن، در بزرگسالی باعث شکست‌های پی در پی در زمینه‌های خانوادگی و شغلی می‌شود. اگرچه بیش فعالی با بیشتر شدن سن کاهش پیدا می‌کند اما آمارها نشان می‌دهد از هر 3 کودک بیش فعال دو کودک همچنان با بیش فعالی به دوره نوجوانی می‌رسند و از هر 3 نوجوان بیش فعال دو نفر تا بزرگسالی بیش فعال باقی می‌مانند.

نتایج تحقیقات نشان می‌دهد، افسردگی، اضطراب، کمبود اعتماد به نفس، مصرف مواد مخدر، آشفتگی‌های ارتباطی، روابط فرا زناشویی، طلاق‌های مکرر و رفتارهای بزهکارانه، رابطه معناداری با بیش فعالی در بزرگسالی دارد؛ این آمارها جدی بودن عوارض اختلال بیش فعالی و تاثیرگذاری بسیار چشمگیر آن را در آینده فرد نشان می‌دهد؛ خوشبختانه امروزه با روان درمانی کودک و آموزش مهارت‌های ارتباطی و گروهی می‌توان علائم بیش فعالی را مهار و درمان کرد.

انواع بیش فعالی کودکان

بیش فعالی اکثرا همراه با دو ویژگی بی‌توجهی و یا رفتارهای تکانشی است.

• بی‌توجهی: حواس پرتی، ضعف در تمرکز و عدم همراهی با قوانین گروه
• تکانشگری: رفتارهای یهویی و بدون فکر، ریسک پذیری زیاد و غیر منطقی

بنابراین بیش فعالی همیشه با سرعت بالا در صحبت و تکان خوردن همراه نیست بلکه اکثرا با کم توجهی یا رفتارهای قانون گریز همراه است.

علائم بیش فعالی کودکان 

• بیش فعالی- بی توجهی
  • کودک غالباً در توجه دقیق به جزئیات ناتوان است و در انجام تکالیف مدرسه به نظر می‌رسد که سهل انگار است.
  • اغلب در حفظ و اجرای قوانین فعالیت‌‌‌‌‌‌های بازی و گروهی مشکل دارد.
  • به نظر می‌رسد که اغلب وقتی مستقیماً با او صحبت می‌شود گوش‌ نمی‌‌دهد.
  • اغلب دستورالعمل‌‌‌‌‌‌ها را دنبال‌ نمی‌‌کند و‌ نمی‌‌تواند کار‌‌‌‌‌های مدرسه یا کار‌‌‌‌‌های خانه را به پایان برساند (نه به دلیل رفتار مخالف یا عدم درک دستورالعمل‌‌‌‌‌‌ها دیگران بلکه در به یاد سپردن نظر دیگران ضعف دارد).
  • اغلب از انجام کار‌‌‌‌‌هایی که نیاز به تلاش مداوم ذهنی دارند (مانند کار در مدرسه یا مشق شب) اجتناب می‌کند، کلافه‌اند و احساس می‌کنند هرگز از پس کار بر نخواهند آمد.
  • غالباً موارد ضروری برای کار‌‌‌‌‌ها یا فعالیت‌‌‌‌‌ها را فراموش می‌کنند (به عنوان مثال، اسباب بازی‌‌‌‌‌ها، تکالیف مدرسه، مداد، کتاب یا ابزار).
  • به راحتی با محرک‌‌‌‌‌های اضافی حواسشان پرت می‌شود و نمی‌توانند دو کار را با هم انجام دهند، حتی اگر گوش دادن همزمان به موسیقی و انجام تکالیف باشد.
• علائم بیش فعالی-تکانشگری
  • اغلب دست یا پایش تکان می‌خورد یا در جای خودآرام و قرار ندارد.
  • اغلب کلاس یا موقعیت‌‌‌‌‌‌های دیگری که انتظار می‌رود در آنجا بماند، را ترک می‌کند.
  • بیشتر مواقع در موقعیت‌‌‌‌‌‌هایی نامناسب می‌دود.
  • غالباً در انجام کار‌‌‌‌‌های بی‌سر و صدا یا انجام فعالیت‌‌‌‌‌‌های مربوط به اوقات فراغت مشکل دارد.
  • غالباً "در حال حرکت" است. معمولاً بیش از حد صحبت می‌کند.اکثراً قبل از اتمام سوال، جواب‌‌‌‌‌ را می‌گوید. معمولاً تأمل برای در نوبت بودن برایش مشکل است.
  • غالباً مکالمات دیگران را قطع می‌کند یا دخالت می‌کند (به عنوان مثال، هنگام صحبت دیگران قدم می‌زند یا بازی‌‌‌‌‌‌ می‌کند).

خطرات و پیامد‌‌‌‌‌های ADHD کودکان

علائم کم توجهی و بیش فعالی که از ویژگی‌‌‌‌‌‌های این کودکان است، پیامدهای منفی آن شامل موارد زیر است:

• عدم سازگاری با قوانین مدرسه، خارج از نوبت صحبت کردن، كلك زدن بیش از حد، نداشتن مدیریت زمان، نتیجه بخش نبودن تلاش‌های کودک برای گوش دادن فعال، چالش در انجام کارهای گروهی و رفتار مناسب با گروه و در نهایت افت عملکرد تحصیلی میشود.
• اختلالات متوسط تا شدید بیش فعالی درمان نشده باعث می‌شود در بزرگسالی آمار حوادث صنعتی، تصادفات رانندگی، رفتار‌‌‌‌‌های بی‌پروا و غیرقانونی، عصبانیت‌های غیر قابل کنترل، مشکلات مصرف مواد و الکل، مشکلات مالی و عدم موفقیت ‌در زندگی زناشویی در مقایسه با سایر افراد به طور معناداری بالاتر باشد. 
• تحقیقات نشان داده، افرادی که با قانون مشکل دارند، در انجام کارهایی که دستور عمل مشخصی دارند، ناتوانند و یا مشکلات اعتیاد یا روابط ناموفق را تجربه کرده‌اند، اغلب علائم بیش فعالی دارند.

ADHD با تعدادی از عوامل خطر آفرین همراه ‌است. در مقایسه با هم سن و سالان خود، کودکان و نوجوانان مبتلا به ADHD که وضعیت آن‌‌‌‌‌‌ها تحت درمان نیست، بیشتر در معرض تجربۀ اتفاقات زیر قرار دارند:

1. رفتارهای پر خطر که منجر به تصادف، بستری شدن در بیمارستان و هزینه‌‌‌‌‌‌های پزشکی می‌شود.
2. شکست‌های تحصیلی و ترک تحصیل
3. بزهکاری و عدم تبعیت از قوانین مدرسه و اجتماع
4. مشارکت در فعالیت‌‌‌‌‌‌های ضد اجتماعی 
5. بارداری در نوجوانی و بیماری‌‌‌‌‌های مقاربتی 
6. مشکلات اجتماعی و عاطفی

دلایل بیش فعالی در کودکان

نقش ژنتیک در بیش فعالی کودک بسیار مهم است و در یک سوم موارد حداقل یکی از والدین بیش فعالی داشته است. اما تحقیقات اخیر عوامل محیطی از جمله بارداریهای پر خطر مثل سیگار کشیدن مادر یا مصرف الکل و همچنین قرار گرفتن در معرض سموم محیطی مانند آفت کش‌‌‌‌‌‌ها و سرب، همچنین کم وزنی کودک در هنگام تولد یا عوارض عفونت‌های مغزی کودک، از مواردی است که با بیش فعالی کودکان ارتباط دارد. خوردن زیاد قند و کافئین باعث شدید شدن علایم بیش فعالی می‌شود. در واقع"والدین ضعیف" مقصر بیش فعالی نیستند، اما سبک‌‌‌‌‌‌ها و استراتژی‌‌‌‌‌‌های والدین می‌تواند بر توانایی خودتنظیمی ‌کودکان تأثیر بگذارد. کودکانی که در معرض نظم و انضباط نامتناقض والدین‌شان هستند، یا از بی‌توجهی رنج می‌برند، در مهار انگیزه‌‌‌‌‌‌های منفی خود یا تبعیت از قانون بیشتر مشکل دارند.

تشخیص بیش فعالی در کودک 

به منظور تشخیص بیش فعالی کودک، علائم باید حداقل به مدت 6 ماه به طور مداوم ادامه داشته باشد. برخی از علائم باید در کودکی، در سن زیر 12 سالگی وجود داشته باشد. برای اینکه بیش فعالی در کودک تشخیص داده شود، علائم باید حداقل در دو محل جداگانه وجود داشته باشد (به عنوان مثال، در مدرسه و خانه). به طور کلی در صورتی که مشکلات فقط در یک شرایط وجود داشته باشند، تشخیص ADHD انجام‌ نمی‌‌شود. مثلاً، دانش آموزی که فقط در مدرسه بی‌قرار یا پرتنش است، به طور کلی واجد شرایط این تشخیص نیست. سرانجام، علائم باید باعث ایجاد اختلال قابل توجهی در عملکرد کودک در مدرسه و یا ارتباط با دیگران شده باشد.

آیا تشخیص ADHD آسان است؟

از آنجا که همه کودکان هر از گاهی بی‌توجهی یا رفتار تکانشگری دارند، علائم باید مداوم بوده تا از نظر تشخیصی معتبر باشد. برای کودکان، علائم باید با مرحله رشدی مربوطه همخوانی نداشته باشد، زیرا برخی از آن‌‌‌‌‌‌ها ممکن است نشان دهنده رفتار معمول برای هر گروه سنی باشد. بسیاری از کودکان فعالیت زیاد دارند و یا هر از گاهی با مشکل تمرکز مواجه می‌شوند. این رفتارها به این معنی نیست که آن‌‌‌‌‌‌ها ADHD دارند و بسیار مهم است که رفتار در محیط‌های متفاوت ارزیابی شود. 

درمان بیش فعالی کودکان

درمان‌‌‌‌‌‌های دارویی و رفتاری هر دو به طور گسترد‌‌‌‌‌‌ه‌ای برای درمان بیش فعالی کودک استفاده می‌شوند. در حالی که دارو اغلب درمان خط اول است، کودکانی که تحت درمان‌‌‌‌‌‌های تحلیلی و رفتاری قرار می‌گیرند نتایج مثبت با بالا رفتن تمرکز و رسیدن به درک قوانین محیطی پایداری در آنها مشاهده می‌شود. بهترین برنامه درمانی برای ADHD کودک شامل ترکیبی ‌از دارو‌‌‌‌‌ها، روان درمانی و تغییر سبک زندگی است. درمان موثر باید هم به رفع علائم اساسی - مانند تکانشگری، حواس پرتی - و هم به آموزش حل چالش‌‌‌‌‌‌های رفتاری و اجتماعی مانند مشکلات دوست یابی، مدیریت زمان و اعتماد به نفس ضعیف بپردازد.

مشاوره و راهکار‌‌‌‌‌هایی برای والدین کودک بیش فعال

مشکلات رفتاری از فراموشی انجام کار‌‌‌‌‌ها گرفته تا سرپیچی آشکار، طیفی از مشکلاتی است که والدین با آن مواجه هستند. همچنین عزت نفس پایین، دشواری در دوست یابی ‌و فراز و نشیب‌‌‌‌‌‌های عاطفی از ویژگی‌‌‌‌‌‌ کودکان بیش فعال است.

بهتر است از مجازات کودکان به دلیل رفتاری که از کنترل آن‌‌‌‌‌‌ها خارج است، خودداری کنید و به جای آن سعی کنید دنیای منزوی و آشفته آنها را بهتر درک کنید. در مورد رفتار‌‌‌‌‌های مشکل ساز با کودکان گفتگو کنید و به او بگویید متوجه دشواری تمرکز کردن و یا رفتارهای ناگهانی و بی‌صبری او هستید. به عنوان مثال رفتاری که ظاهراً سرکشانه ‌است ممکن است در واقع از سرخوردگی یا اضطراب او ناشی شود. گوش کردن به احساساتی که پشت این رفتارها وجود دارد به احتمال زیاد به کاهش طغیان فرزندتان در آینده کمک خواهد کرد؛ کودک شما حق دارد تا مشکل خود را بداند و اگر برایتان سخت است که در مورد مشکلش با او صحبت کنید می‌توانید از یک مشاور کودک یا روانشناس بالینی کمک بگیرید.

برای بهتر شدن تمرکز کودکتان از بازی‌هایی که فعالیت‌های دستی ایجاد می‌کنند مثل درست کردن مجسمه با گل رس و یا فوتبال دستی که به بیشتر شدن تمرکز کودکتان کمک می‌کند، استفاده کنید؛ همچنین برای کم تحملی کودکتان می‌توانید کارهای او را به بخش‌های کوچک 5 تا 10 دقیقه‌ای تقسیم کنید و بعد از پایان هر بخش کمی به او آزادی عمل دهید تا بتواند انرژی ذخیره شده در دست و پایش را تخلیه کند.

• چگونه می‌توانم به فرزندم کمک کنم دوست پیدا کند؟

برخی از کودکان مبتلا به بیش فعالی ممکن است برای دوست یابی ‌و حفظ دوستی‌ها دچار مشکل شوند؛ این مشکلات اغلب به دلیل عدم توانایی در تمرکز روی بازی یا عدم پیروی از قوانین گروه ‌است. برای کمک به کودک در رشد مهارت‌‌‌‌‌‌های اجتماعیش، والدین باید کودک را به شرکت در گروه درمانی کودکان(کلاس‌هایی برای بازی و تعامل کودکان در طیف سنی مشابه با نظارت و حضور فعال درمانگر کودک) تشویق کند.

هنگام موفقیت، كودک را تشویق كنید و به جای ترغیب كردن كودک برای ملحق شدن به گروه‌‌‌‌‌‌های بزرگ، روی دوستی‌‌‌‌‌‌های دو نفره و یا گروه‌های کوچک متمرکز شوید. کوتاه نگه داشتن زمان بازی، قبل از شروع سرخوردگی یا بیش فعالی، می‌تواند به کودکان کمک کند تا احساس موفقیت داشته باشد و حس مثبتی از آن تعامل اجتماعی و دوستی بگیرد.

• برای کمک به ساختن عزت نفس فرزندم چه کاری می‌توانم انجام دهم؟

والدین می‌توانند با تحسین واقعی هنگام موفقیت، به رشد عزت نفس کودک کمک کنند. به عنوان مثال کودکی که دوست دارد رفتارهای غیر عرف انجام دهد، می‌تواند یک هنرمند با استعداد شود. افزایش تدریجی استقلال کودک و اطمینان از یادگیری مهارت‌‌‌‌‌های حیاتی همزمان با مهارت کنترل رفتارهای تکانه‌ای و یادگیری تابعیت از قوانین، می‌تواند به افزایش احساس صلاحیت و اعتماد به نفس او کمک کند. اطمینان از اینکه فرزند شما می‌تواند رفتار مناسبی چه با اعضای خانواده، چه همسالان و یا بزرگسالان مورد اعتماد داشته باشد، می‌تواند کمک زیادی به ‌‌ایجاد عزت نفس درونی او کند.

• چه ورزش‌‌‌‌‌‌هایی برای کودکان مبتلا به ADHD بهتر است؟

کودکان مبتلا به ADHD می‌توانند در هر ورزشی (یا فعالیت دیگری) در صورت داشتن تمرکز موفق باشند. به ویژه اگر علاقه زیاد و انگیزه‌ای درونی برای شرکت در آن داشته باشند. در این شرایط بهتر می‌توانند خود را با محیط گروهی وفق دهند. برای کودکانی که مطمئن نیستند می‌خواهند چه ورزشی را امتحان کنند، یا در گذشته در ورزش‌های گروهی طرد شدند، والدین می‌توانند کودک را به ورزش‌‌‌‌‌‌های فردی  مانند شنا، تنیس یا ورزش‌‌‌‌‌‌های رزمی‌ تشویق کنند.

• چگونه می‌توانم به کودک خود مبتلا به ADHD کمک کنم که بخوابد؟

برخی تحقیقات نشان می‌دهد که حدود 70 درصد از کودکان مبتلا به ADHD دارای اختلالات خواب هستند. از جمله مشکلات خوابیدن می‌توان به بیدار شدن مکرر در طول شب یا صبح زود بیدار شدن اشاره کرد. کودکان همچنین ممکن است در وهله اول در برابر خوابیدن مقاومت کنند و هنگام خواب بهانه گیر و لجباز شوند. برای مقابله با مشکلات خواب، والدین باید یک برنامه منظم قبل از خواب را ترتیب دهند و یک محیط خواب آرام با حداقل حواس پرتی برای کودک ایجاد کنند.

والدین باید اطمینان حاصل کنند که فرزندشان این برنامه خواب را می‌داند و با آن موافق است. برای مثال برنامه قرار دادن یک مرحله گذار 50 دقیقه‌ای برای رسیدن به مرحله خواب می‌تواند شامل تعویض لباس، دستشویی و مسواک زدن و یک ربع ماساژ دادن پشت، کمر، دست ها و پاهای کودک و در نهایت خواندن کتاب داستان مورد علاقه کودک باشد. رژیم غذایی سالم از جمله استفاده از مواد غذایی بدون مواد نگه دارنده، عدم مصوف مواد کافئین‌دار و رنگی به ویژه بعد از غروب آفتاب، استفاده از یک قاشق عسل و یک پیاله ماست قبل از خواب می‌توانند خواب را بسیار بهبود بخشد. اگر مشکلات خواب شدید باشد، والدین باید با صلاح دید پزشک از دارو استفاده کنند.