زمان تقریبی مطالعه : 13 دقیقه

بیش فعالی چه فاکتورهایی دارد؟ اطفالی که دچار اختلال بیش فعالی می شوند چه تفاوتی با اطفال بازیگوش دارند نباید شیطنت ها ی خردسالان را به عنوان اختلال بیش فعالی یا اوتیسم تصور کنید و بهتر است فرق میان این دو را بدانید.

وقتی شیطنت، جست و خیز، ابراز شدید و کنترل‌ نشده هیجانات، سر و صدا راه‌ انداختن هنگام بازی و البته بی‌توجهی به تذکر و هشدار اطرافیان، بیش از حد می‌شود، رفتارهای کودک معمولا فقط با یک عنوان مشخص معنی می‌شود؛ بیش‌فعالی!

بیش‌فعالی یکی از شایع‌ترین اختلالات روانپزشکی کودکان است که در پسران بیش از دختران شیوع دارد.به گفته دکتر فرهاد فراهانی، روانپزشک، علت بروز این اختلال پیچیده است و عوامل متعددی در بروز آن دخیل هستند، اما متخصصان و پژوهشگران بیش از هر چیز مساله ژنتیک را مطرح کرده‌اند.

به عنوان مثال سابقه خانوادگی در بروز این مشکل عامل بسیار مهمی به حساب می‌آید، به طوری که در اقوام درجه اول کودک می‌توان سابقه این اختلال را پیدا کرد. البته درست است که نقش ژنتیک در بروز بیش‌فعالی کاملا پررنگ است، اما نقش محیط و شرایط خانوادگی و اجتماعی را نیز نمی‌توان نادیده گرفت.

متخصص علوم اعصاب شناختی، دیدگاه جالب دیگری را نیز درباره زمینه‌های غیر ژنتیک در بروز اختلال نقص توجه یا بیش‌ فعالی مطرح می‌کند: امروزه در بیشتر منابع معتبر علمی مواردی نظیر تغذیه، عوامل روان‌ شناختی و رفتاری را نیز به عنوان علل زمینه‌ای در بروز بیش‌ فعالی مطرح می‌کنند ولی به نظر می‌رسد باید عوامل فرهنگی و ارزش‌های اجتماعی و حتی شرایط اقتصادی خانواده و جامعه را نیز به عنوان یک عامل زمینه‌ای با پتانسیل قوی در نظر گرفت.

این عضو هیات علمی دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی می‌افزاید: اختلال نقص توجه به همراه بیش‌فعالی نیز نظیر دیگر اختلالات رفتاری متاثر از عوامل ژنتیک و زمینه‌ای است. متاسفانه با توجه به بار و شدت عامل ژنتیک که در بروز و شکل‌گیری این اختلال بسیار تعیین‌کننده است، در بسیاری از موارد، وجود یکی از والدین یا نزدیکان درجه اول مبتلا به این اختلال سبب می‌شود تا رفتارهای کودک با اختلال نقص توجه همراه با بیش‌فعالی موجه جلوه کند و طبیعی به نظر بیاید.

نتیجه آن که سن احساس نیاز به تشخیص این نوع اختلال رفتاری و استفاده از خدمات روانپزشکی، روان‌ شناسی، کار درمانی و رفتار درمانی برای کنترل و درمان آن نباید به تعویق بیفتد.

بیش فعالی چیست؟
این اختلال یکی از اختلالات شایع و در عین حال با تشخیص سخت برای پزشکان است. اختلال بیش فعالی بیماری پیچیده ای است و اغلب تشخیص داده نمی شود. درباره کودکی که با چنین اختلالی تشخیص داده می شود ۳ علامت را نباید از یاد ببرید که شامل پرتحرکی، کمبود توجه و تمرکز و در نهایت اعمال تکانه ای (کارهای ناگهانی و غیر قابل پیش بینی) است.زمانی که پزشک بتواند جزئیات لازم را از والدین و مدرسه به دست آورد می توان معیارهای لازم را در نظر گرفت.

علائم اختلال بیش فعالی ـ کم توجهی باید در بیشتر از یک مکان دیده شود مثلاً خانه و مدرسه و البته اینکه برای چند ماه این علائم بروز کند. داشتن ۶ علامت یا بیشتر از علائم اختلال کم توجهی یا بیش فعالی که باید دست کم ۶ ماه وجود داشته باشد تا بتوان گفت کودک بیش فعال است.

علائم بیش فعالی
تعدادی از علائم مربوط به بیش فعالی و اختلال توجه و تمرکز شامل موارد زیر است:
ـ کودک غالباً با دست هایش بازی می کند و در جایش می لولد.
ـ کودک معمولاً کلاس را ترک می کند.
ـ غالباً می دود یا می پرد.
ـ اغلب بازی یا فعالیت هایش پر سروصداست.
ـ به نظر می رسد کودک همیشه در حال حرکت است.
ـ زیاد صحبت می کند.
ـ از توجه به جزئیات ناتوان است.
ـ اغلب قادر به پیگیری یا اتمام کارها نیست.
ـ اغلب وسایل خود را گم می کند.

کودکان پرحرفی که آرام و قرار ندارند!
گر چه متخصصان رفتار درمانگر همواره تاکید می‌کنند که شیطنت همیشه و لزوما به معنای بیش‌فعالی نیست ولی شکی وجود ندارد که تحرک زیاد و نامتناسب با محیط، پرحرفی، نداشتن صبر و تحمل برای رسیدن به خواسته‌ ها، انجام فعالیت‌های تخریبی و خرابکاری، پرخاشگری، بد‌خوابی و… از جمله مهم‌ ترین علائم بیش‌فعالی محسوب می‌شود، اما در کنار این علامت‌ ها باید به علائم هشدار دهنده دیگری هم توجه داشت.

دکتر در این باره می‌گوید: کودکان بیش‌فعال معمولا خواب نا آرامی دارند و همان تحرک شدید و شیطنت‌ های زمان بیداری را در خواب هم تکرار می‌کنند. از طرفی فرستادن این کودکان به تخت خواب کار راحتی نیست چون تقریبا در هر شرایطی خستگی برایشان معنا ندارد و از خوابیدن متنفرند چرا که مانع فعالیت‌ های فیزیکی و مخربانه آن ها می‌شود.

همچنین این بچه‌ ها معمولا آرام و قرار ندارند، دائم در حال حرکتند، از دیوار راست بالا می‌روند، دچار عدم تمرکزند، حواس‌ پرت هستند و در بیشتر مواقع دچار افت تحصیلی می‌شوند (طوری که معلمان متوجه اختلال بیش‌فعالی در آن ها می‌شوند)، وسط حرف دیگران می‌پرند، قابل کنترل نیستند و بعضا کارهای خطرناکی می‌کنند و به همین دلیل ممکن است به خودشان یا دیگران آسیب برسانند.

البته دکتر  می‌افزاید: در بسیاری از موارد، مادران حین دوره بارداری یا پس از دریافت تشخیص وجود اختلال بیش‌فعالی در فرزندشان به این موضوع اشاره می‌کنند که از همان دوران بارداری احساس می‌کرده‌اند که حرکات و جنبش‌ های کودک غیر عادی و فراتر از حد طبیعی بوده است و این گونه نتیجه‌ گیری می‌کنند که پس ابتلا به این اختلال، وراثتی بوده است. در حالی که این نتیجه‌ گیری یکسویه است و نمی‌توان آن را به طور کامل درست قلمداد کرد.

آیا کودکمان فقط بازیگوش است؟
مشخصا تمام شیطنت ها و بازیگوشی در کودکان نشانگر بیش فعالی در کودک نیست . کودکان بازیگوش معمولا پر انرژی هستند و بیشتر خانواده ها به دلایل شنیدن بیش فعالی به اکثر کودکان بازیگوش و شیطون به اشتباه برچسب بیش فعالی میزنند.
روانشناسان و مشاوران متخصص کودک و نوجوان در حقیقت کودکانی که از ۲-۳ سالگی ( سنین پیش دبستانی )چند ماه دائم بی قراری زیاد حرکتی دارند یا تغییر مداوم اسباب بازی ها را در کمتر از یک دقیقه دارند جزئ کودکان بیش فعال هستند همچنین آن ها توانایی در انجام حرکات منظم و هماهنگ طولانی مدت را ندارند یاد توجه دقیق به جزئیات ندارند و اشتباه های آن ها ناشی از بی دقتی است و هنگامی که با آن ها صحبت می کنید گوش نمی دهند.

اکثرا از راهنمایی ها پیروی نمی کنند یا وسایل خود را گم می کنند و براحتی آشفته می شوند و دچار فراموش کاری می شوند .تمام کارهای کودکان بیش فعال پر سر و صدا است و مرتبا حرکت می کنند و رعایت نوبت برای آن ها سخت است در حالی که کودکان بازیگوش با این که سر و صدای زیادی دارند ولی رفتارشان بیمار گونه و نابهنجار نیست.

توجه داشته باشید که کودکان بازیگوش نیز ممکن است در حین بازی کردن به اطرافیان نیز بی توجهی کنند یا حرف های شما را گوش ندهند ولی حالت های که منجر به ناهنجاری شود را ندارد که این موارد به دلیل سن کودک است و تا ۳-۵ سالگی بطور کلی رفع می شود ولی در کودکان بیش فعال اینگونه رفتار ها به شکل بیمارگونه می شود بطوری که کودک بطور مثال : نمی تواند در حدود پنج دقیقه به فعالیت آرامی هم چون کشیدن نقاشی و یا ساختن شی تمرکز کنند.
تمام کارهای کودکان بیش فعال پرسر و صدا است و مرتبا حرکت می کنند و رعایت نوبت برای آن ها سخت است در حالی که کودکان بازیگوش با اینکه سر و صدای زیادی دارند ولی رفتارشان بیمار گونه و نابهنجار نیست. 
البته دکتر  متخصص علوم اعصاب شناختیمی‌افزاید: در بسیاری از موارد، مادران حین دوره بارداری یا پس از دریافت تشخیص وجود اختلال بیش‌ فعالی در فرزندشان به این موضوع اشاره می‌کنند که از همان دوران بارداری احساس می‌کرده‌اند که حرکات و جنبش‌ های کودک غیر عادی و فراتر از حد طبیعی بوده است و این گونه نتیجه‌گیری می‌کنند که پس ابتلا به این اختلال، وراثتی بوده است.
در حالی که این نتیجه‌گیری یکسویه است و نمی‌توان آن را به طور کامل درست قلمداد کرد.

تفاوت کودک بازیگوش و بیش فعال چیست ؟
در اغلب خانواده ها کودکانی دیده می شود که در حین بازی کردن شیطنت ، سر و صدا و هیجانات کنترل نشده ای دارند که در برخی مواقع با بی توجهی آن ها به تذکرات مواجه می شوید که در این شرایط والدین و اطرافیان این بازیگوشی و شیطنت کودک را ، به اشتباه بیش فعالی خطاب می کنند.
بسیاری از روانشناسان متخصص ، عنوان می کند که بیش فعالی از مشکلات رفتاری است و یک اختلال روانپزشکی است که در پسران بیش از دختران شایع است و به گفته ی روانشناسان و مشاوران متخصص علت بروز این اختلال بسیار متعدد و پیچیده است که شامل عواملی همچون ژنتیک ، محیط ، سابقه و شرایط خانوادگی و اجتماعی است.
از دیگر علل بیش فعالی در کودکان عوامل روانشناختی و رفتاری ، فرهنگی است حتی برخی از مادران در دوره ی بارداری احساس می کنند که حرکات و جنبش های کودک غیر عادی و بیش از حد طبیعی بوده است که این جزئی از عوامل ارثی محسوب می شود.

بروز نشانه‌ ها از سه سالگی به بعد
توجه داشته باشید رشد و تکامل سیستم عصبی مرکزی (مغز و نخاع) تا پایان سه سالگی ادامه می‌یابد و حتی در بخش‌هایی از مغز این رشد تا سنین بلوغ (سیزده تا پانزده سالگی) نیز ادامه می‌یابد. بنابراین در این سنین باید به علائم زودرس و هشدار دهنده بیش‌فعالی یا هر نوع اختلال رفتاری دیگر توجه کرد ولی هیچ گاه آن ها را به عنوان علائم تعیین‌ کننده تشخیص قطعی نباید در نظر گرفت.
دکتر  در این باره بیشتر توضیح می‌دهد: علائمی نظیر بیقراری‌ های زیاد حرکتی، تغییر مداوم اسباب‌بازی‌ ها در کمتر از یک دقیقه، عدم توانمندی در انجام حرکات ریتمیک و هماهنگ طولانی مدت (بیش از سه تا پنج دقیقه)، وجود اشتهای هیجانی به پرخوری افراطی، وجود بیش حسی لمسی ناهنجار به نوازش نواحی‌ای نظیر پیشانی، پشت کمر و بالای لگن، حساسیت زیاد بویایی و پرهیز از خوردن غذاهای آب‌پز، خواب‌ های منقطع و بریده بریده و عدم توانایی بهره‌مندی از خواب عمیق، از نشانه‌ های اختصاصی‌تر بیش‌فعالی محسوب می‌شود.

کودکان بیش فعال معمولا پر تحرک ، حواس پرت ، پرحرفند
یکی از تفاوت تفاوت کودک بازیگوش و بیش فعال ، پرحرفی کودکان بیش فعال است . اغلب کودکان بیش فعال ؛ دائم وسط حرف شما حرف میزنند و غیر قابل کنترل می شوند یا بدون اینکه از آن ها سوالی پرسیده شود جواب می دهند.
اکثرا آن ها در مدرسه با همکلاسی های خود مشکل دارند و دائم در حال حرکت و بی دقت هستند. آن ها پاهای ناآرامی دارند ، دائم در حال دویدن و بالا و پایین پریدن هستند و در حقیقت کنترل آن ها بسیار مشکل است.
بسیاری از این کودکان مشکل در تمرکز دارند و در انجام تکالیف مدرسه ، تماشای تلویزیون و سایر موارد دیگر تمرکز ندارند و حواس پرت هستند . گاهی ممکن است کارهای خطرناکی انجام دهند و خرابکاری کنند و به خودشان و دیگران آسیب برسانند و همچنین آن ها صبر و تحملی در دست یابی به خواسته های خود ندارند و ممکن است پرخاشگری کنند.

رفتارهای شلوغ کاری در کودکان 
کودکان بازیگوش اغلب رفتارهای شلوغ کاری و شیطنت آمیزی مانند کودکان بیش فعال دارند و ممکن است از سر و کله ی همه بالا بروند و مدام وسط حرف شما حرف بزنند و یک جا بند نشوند و اطرافیان به شما بگویند که کودکتان بیش فعال است اما در این شرایط بهتر است بدانید که مشخصه اصلی بیش فعالی : پرتحرکی ، کمبود توجه و در نهایت اعمال تکانه ای مثل (کارهای ناگهانی و غیر قابل پیش بینی ) است که معمولا کودکان بیش فعال در مکان های مختلف رفتارهای پرتحرکی را از خود نشان می دهند و اکثرا حتی در بازی کردن هم حوصله اشان سر می رود و ممکن است در مدرسه کلاس را ترک کند.

درمان فقط با دارو و رفتار درمانی
به گفته دکتر فراهانی، یکی از مهم‌ترین مشکلاتی که امروزه ما با آن مواجه‌ ایم توصیه‌ های غیر علمی و نادرستی است که از سوی افراد ناآگاه برای درمان بیش‌فعالی ارائه می‌شود که نه‌ تنها موثر نیست بلکه با تاخیر در تشخیص و درمان بموقع کودک، می‌تواند عوارض جبران‌ناپذیری به همراه داشته باشد و وضعیت را از آن چه هست، بدتر کند.
این روانپزشک تاکید می‌کند: به طور کلی درمان بیش‌فعالی کودک با توجه به سن او زمان‌ بر است و هر چه زودتر تشخیص داده شود، بیشتر قابل کنترل خواهد بود. از طرفی والدین باید بدانند بیش‌فعالی یک بیماری است و با بالا رفتن سن کودک به خودی خود درمان نخواهد شد (شاید علائم کمتری دیده شود یا متفاوت باشد) بلکه باید توسط متخصص و با دارو و رفتار درمانی برطرف شود.
پس اگر فکر می‌کنید پرتحرکی، مشکلات خواب و شیطنت و بازیگوشی بیش‌ از حد کودک‌تان می‌تواند به دلیل بیش‌فعالی باشد حتما از یک روانپزشک کودک و نوجوان کمک بگیرید.
دکتر  معتقد است: درمان باید بلافاصله پس از تشخیص آغاز شود. به طور معمول، اختلال نقص توجه به همراه بیش‌فعالی از سنین پیش دبستانی قابل تشخیص است.
این متخصص تاکید می‌کند: توجه داشته باشید که بازگشت به یک زندگی عادی و سالم، تقویت کانون پر مهر و محبت خانوادگی و گذران وقت در جمع گرم خانواده می‌تواند از عوامل بنیادی پیشگیری‌کننده یا کاهنده شدت علائم بیش‌فعالی محسوب شود.

استفاده از روش‌ هایی نظیر:
- حرکات ادراکی
- حرکتی در کار درمانی کودکان
- روش یکپارچگی حسی در کار درمانی کودکان
- بازی درمانی
- رفتار درمانی کنترلی از دیدگاه روان‌شناسی و توانبخشی شناختی نیز می‌تواند بسیار مفید و مثمرثمر واقع شود.